آنچه همه ما باید بدانیم
“آنچه همه ما باید بدانیم” عنوان یک سخنرانی از دکتر فنایی اشکوری است که در آن فهرستی از علوم، معارف و مهارت هایی که یک اسلام پژوه و فعال دینی نیازمند به آشنایی با آن است معرفی شده است. این سخنرانی و خلاصه ای از متن آن را می توانید در نشانی های زیر ببینید:
کانال ایتا: http://eitaa.com/dreshkevari
کانال تلگرام: dr_fanaei@
صفحه اینستاگرام: FanaeiEshkevari@
💡علوم و معارف لازم و عمومی برای شناخت اسلام و معرفی آن
محمد فنایی اشکوری 14 خرداد 1401
بنام آنکه جان را فکرت آموخت
چراغ دل به نور جان برافروخت
ما برای کسب معرفت و رسیدن به حقیقت و همینطور انتقال معارف به دیگران به سه چیز نیاز داریم:
1 . سرمایه فکری و معرفتی یا اندوخته های علمی،
۲. مهارت فکر کردن،
- هنر و ابزار عرضه و انتقال معارف.
ممکن است کسی مهارتهای فکر کردن را داشته باشد، اما اندوخته علمی لازم را برای تفکر نداشته باشد؛ چنانکه ممکن است انسان دانش هایی را داشته باشید، اما ذهن نیرومند و دارای مهارت نداشته باشید. و یا از هردو برخوردار باشد اما توان انتقال درست و مؤثر آن به دیگران را نداشته باشد. فقدان هر یک از اینها مانع فهم درست، تفکر و خلاقیت و تعلیم است.
علوم و معارفی که لازم است همه طلاب، دانشجویان علاقمند به معارف اسلامی و فعالان عرصه های دینی در حد عمومی و مقدماتی با آنها آشنا باشند به شرح زیر است:
- آشنایی با زبان و علوم زبانی
دست کم آشنایی با سه زبان برای یک مسلمان اندیشمند و فعال ضروری است: فارسی، عربی و یک زبان خارجی بین المللی مانند انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، اسپانیایی …
فارسی: در زبان فارسی نباید به حدی که معمولا فارسی زبانان با آن آشنا هستند قانع بود، بلکه لازم است بیشتر بدانیم و با ظرافتهای این زبان آشنا باشیم، با ادبیات آن اعم از شعر و نثر، متون دوره های مختلف فارسی و همینطور فارسی معاصر بویژه شعر معاصر و تا حدی رمان مانوس باشیم.
آشنایی با زبان و ادبیات هم دانش است و هم مهارت و ابزار که به کمک آن می توان اندیشه و دانش را کسب کرد و انتقال داد. هر چه در زبان قوی تر باشیم در تعلیم تعلیم موفق تر هستیم.
عربی: آشنایی با زبان عربی و علوم ادبی عربی مانند صرف و نحو دست کم در حد استفاده از متون عربی ضروری است. برای فهم قرآن، حدیث و کتب اسلامی در حوزه های مختلف دانستن عربی واجب است.
زبان خارجی: آشنائی با یک زبان خارجی بین المللی حد اقل در سطح مطالعه و مکالمه ضروری است. هم برای استفاده از علوم و تجارب دیگر فرهنگ ها و هم برای انتقال فرهنگ و تعالیم اسلامی به دیگران این آشنایی واجب است. در همه زبانها کتابها و منابع متعددی درباره اسلام هست که لازم است با آنها آشنا باشیم و نمیتوانیم بی تفاوت از آنها عبور کنیم. مستشرقان در زمینه های مختلف اسلام و ایران مطالعات و تحقیقات گسترده ای کرده اند که ما بی نیاز از آن نیستیم. همینطور در حوزه های دیگر علوم و معارف بشری لازم است از دستاوردهای دیگران برخوردار شویم.
عصری که ما در آن زندگی می کنیم زمانی نیست که بخواهیم بدون ارتباط با دنیا به زندگی موفق و اثرگذار ادامه دهیم. اگر ما جهان را نشناسیم نمیتوانیم اثرگذار باشیم و جریانها را مدیریت کنیم. ما باید با مجامع علمی ارتباط داشته باشیم و بدون تسلط بر زبان خارجی این امر میسر نیست. اثرگذاری فرهنگی یکی از مؤلفه های قدرت است.
نکته
مسلمانانی که زبان مادری آنها غیر از فارسی و عربی است (مثلا ترکی، اردو، مالائی و…) علاوه بر تسلط بر زبان و ادبیات مادری خود، لازم است با سه زبان یادشده آشنا باشند. البته آنها اهمیت زبان عربی و زبان های خارجی را می دانند، اما لازم است به اهمیت زبان فارسی و یادگیری آن توجه کنند. زبان فارسی زبان دوم فرهنگ اسلامی است و منابع و معارف اسلامی در این زبان به حدی است که هیچ اسلام پژوهی نمی تواند بی نیاز از آن باشد. طلاب عرب و همینطور ممالک دیگر اگر با زبان فارسی آشنا باشند و معارفی که به این زبان تولید می شود را مطالعه کنند بسیار توانمند تر خواهند بود. ازاین رو یکی از درس های ضروری و بسیار مفید برای حوزه های علمیه و دانشگاه های اسلامی خارج از ایران (مانند عراق، لبنان، هند و پاکستان) زبان فارسی است.
- 2. تاریخ
یکی از درس آموزترین موضوعات برای هر انسانی تاریخ است. قلمرو تاریخ البته گسترده است، اما سه قلمرو از اهمیت ویژه ای برای ما برخوردار است: تاریخ اسلام، تاریخ ایران و تاریخ جهان. غرض آشنایی اجمالی است، نه تخصصی. در هریک از این سه قلمرو دست کم یک کتاب معتبر را لازم است مطالعه کنیم. مطالعه تاریخ چشم انسان را باز می کند. یکی از سرچشمه های معرفت و بصیرت تاریخ است. برا ی شناخت بشر، پدیده های انسانی و اجتماعی، علوم و معارف و حتی وجوهی از آموزه های دین، مطالعه تاریخ بسیار سودمند است.
- 3. آشنایی با تفسیر قرآن کریم
لازم است اقلا یک دوره فشرده از تفسیر قرآن کریم را بخوانیم. تفسیرهای کوتاه تر و ساده تر مانند گزیده تفسیر نمونه را بهتر می توان مطالعه کرد. در همین زمینه مطالعه ترجمه های فارسی قرآن برای آشنایی با زبان قرآن و مفاهیم آن بسیار سودمند است. خوب است با ترجمه های مختلف قرآن مأنوس باشیم.
- 4. حدیث و سیره
لازم است دست کم یک کتاب حدیثی را همراه با ترجمه و شرح آن بخوانیم تا با معارف دین و تعالیم معصومین آشنا شویم، مانند اصول کافی، تحف العقول، توحید صدوق. انس با نهج البلاغه نیز توصیه می شود. حتی اگر آمادگی نداریم کل نهج البلاغه را بخوانیم، خوب است به عنوان یک کتاب مرجع گهگاهی به آن مراجعه کنیم.
در کنار حدیث، مطالعه سیرۀ معصومین و زندگی رسول خدا (ص) و اهل بیت طاهرینش (ع) ضروری است. اسلام در شخصیت و زندگی آن بزرگان در طول بیش از دو قرن از حیات مبارکشان به بهترین نحو تحقق و تجسم یافته است. بدون شناخت سیره معصومین تصویر ما از اسلام ناتمام خواهد بود.
- عقاید و کلام
مقصود آشنایی با یک دوره از مباحث اعتقادی به صورت تحلیلی و استدلالی است. کتابی مانند آموزش عقاید استاد مصباح در این زمینه خوب است خوانده شود. برای تعمیق و گسترش این بحث خوب است با فلسفه دین هم آشنا باشیم.
- فقه و اصول
در علم اصول و در علم فقه نیز حداقل خواندن یک کتاب جامع لازم است. برای طلاب حلقات شهید صدر (دروس فی علم الاصول) و یک کتاب فقهی مانند شرایع یا فقه الامام الصادق مغنیه توصیه می شود. برای غیر طلاب و کسانی که به عربی تسلط ندارند کتاب های فارسی در این زمینه هست مانند کتاب های درسی دانشگاه ها.
- فلسفه
آشنائی مقدماتی و عمومی با فلسفه برای همه مفید است. فلسفه تمرین تفکر و عقلانیت است. یک کتاب در تاریخ فلسفه اسلامی، یک کتاب در تاریخ فلسفه غرب و یک کتاب درسی برای آشنایی با مسائل فلسفی ضروری است، مانند آموزش فلسفه استاد مصباح. لازم است فلاسفه اثرگذار و صاحب مکتب را در جهان اسلام و غرب بشناسیم و با خطوط کلی تفکر آنها آشنا باشیم، فلاسفه ای مانند سقراط، افلاطون، ارسطو، افلوطین، فارابی، ابن سینا، سهروردی، ملاصدرا، علامه طباطبائی، آگوستین، آکوییناس، دکارت، کانت، هگل، اسپینوزا و …
فلسفه شاخه های مختلف دارد، اما سه شاخه فلسفه بسیار مهم است: هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی. آشنائی با این سه شاخه اولویت دارد. در مرتبه بعد فلسفه اخلاق و فلسفه سیاست اهمیت دارد. هرچه بیشتر با شاخه های مختلف فلسفه آشنا باشیم طبعا بهتر است. کتاب های طرح ولایت شما را با کلیاتی از بعضی از مهمترین شاخه های معرفتی آشنا می کنند.
- منطق و تفکر انتقادی
منطق مهارت فکر کردن است که در تفکر بسیار اهمیت دارد. آشنائی با منطق قدیم و تاحدی منطق جدید ضروری است. به خصوص یک رشته که از آن به تفکر انتقادی (Critical thinking) تعبیر می شود. شیوه درست تفکر، تحلیل، نقد و کشف مغالطات بسیار اهمیت دارد. این موضوع بیش از مطالعه کردن نیاز به تمرین و ممارست دارد.
- علم اخلاق
اخلاق شاخه ای از فلسفه است. ما هم اخلاق فلسفی داریم، مانند اخلاق ناصری خواجه نصیرو هم کتب اخلاقی که برگرفته از کتب دینی است و هم چنین فلسفه اخلاق. کتاب های فراوانی در این زمینه قابل استفاده است، مانند کتاب اوصاف الاشراف طوسی، کیمیای سعادت غزالی و معراج السعاده نراقی.
- آشنایی با عرفان اسلامی
عرفان بعد باطنی دین است. درباره عرفان اختلاف نظر بسیار است. برخی مخالف، گروهی موافق آن هستند. در بسیاری از مواقع این اختلافها ناشی از عدم شناخت درست است. خوب است حد اقل یک کتاب در این زمینه خوانده باشیم. در اینجا منبع و انتخاب کتاب بسیار مهم است. زیرا حوزه عرفان بسیار لغزنده است . کتابهای استاد حسن زاده آملی، جوادی آملی، استاد مصباح یزدی در این زمینه بسیار مفید است. مثلا کتاب در جستجوی عرفان اسلامی علامه مصباح یکی از بهترین منابع است و گزیده آن نیز تحت عنوان در پرتو نور موجود است که استاد محدثی آن را تدوین کرده اند. مطالعات عرفانی ما را با ادبیات فارسی هم به صورت عمیقتری آشنا می کند. تا کسی عرفان نخواند پیام و سخن شاعرانی همچون مولوی و حافظ را درست نمی فهمد.
- آشنایی با ادیان و مذاهب دیگر
خوب است با ادیان، مذاهب و مکتب های مهم دیگر آشنا باشیم. یهودیت، مسیحیت، آیین هندو، و آیین بودا بیشترین پیروان را در جهان دارند. دانستن کلیاتی از این ادیان لازم است. آشنائی با ادیان و مکاتب دیگر برای شناخت بهتر دین خودمان نیز کمک می کند. از مذاهب اسلامی هم باید شناخت داشته باشیم و اشتراکات و افتراقات آنها را با هم و با مذهب خودمان بدانیم.
- 12. آشنایی با روانشناسی عمومی
در میان علوم انسانی، روانشناسی علمی است که بیشتر مورد نیاز افراد است و هر انسانی به این مسائل نیاز پیدا می کند. آشنایی کلی با خطوط کلی روانشناسی و شعب آن بسیار مفید است.
- آشنائی با علوم و تاریخ علم
آشنایی با ریاضی، فیزیک، شیمی، زیست شناسی و نجوم در حد دبیرستان از ضروریات است. افزون بر این مطالعه تاریخ علم برای شناخت ماهیت علم و فرازوفرود آن در تاریخ لازم است. هر چه دانش انسان گسترده تر و عمیقتر باشد، فهمش از جهان، انسان، و تمدن بشری عمیقتر خواهد شد و همچنین شناختش از دین و قدرتش برای ترویج دین بیشتر خواهد شد.
- آموزش و پژوهش در یک رشته تخصصی
پس از آشنایی با این مقدمات و مجهز شدن به این معارف، لازم است هرکسی رشته و زمینه خاصی را برای مطالعه تخصصی تر انتخاب کند. مطالعه دایره المعارفی بدون تمرکز و تمحض در یک رشته خاص چندان ثمر بخش نیست. نظر به وسعت دامنه علوم و معارف و کثرت منابع هیچ کس نمی تواند در همه موضوعات صاحب نظر شود. بناچار باید رشته و حتی موضوع خاصی را برای مطالعه انتخاب کرد و آموزش و پژوهش و سپس تدریس و نگارش و فعالیت تبلیغی را در آن رشته و موضوع خاص ادامه داد. عقاید اسلامی، تاریخ اسلام، اخلاق، عرفان، تعلیم و تربیت، سیره، فقه، فلسفه سیاسی، موضوعات اجتماعی و مانند آن هر یک قلمرو گسترده ای هستند که در درون آنها نیز باید دست به گزینش زد و موضوع خاص تر و محدود تری را برای مطالعه و تحقیق و فعالیت اجتماعی انتخاب کرد. محدود کردن قلمرو مطالعه موجب می شود شخص در آن موضوع کارشناس و صاحب نظر شود و بتواند سخنی برای گفتن داشته باشد. تمحض منتهی به تخصص و توانایی اثرگذاری و مواجهه فعال و مبتکرانه در یک حوزه خاص می شود.
نکات:
💡 برای انتخاب متن مناسب برای رشته هایی که اشاره کردیم خوب است در هر موضوعی با افراد متخصص و صاحب نظر در آن رشته مشورت شود.
💡در اکثر رشته هایی که معرفی کردیم اغلب افراد نیازمند به استاد هستند و این درس ها را باید نزد استاد آموخت و به مطالعه شخصی نمی توان بسنده کرد. در بسیاری از این موضوعات درس های ضبط شده اساتید در دسترس است.
💡 افراد مختلف طرح های گوناگونی برای سیر مطالعاتی پیشنها می کنند. نکته ای که باید توجه داشت این است که سیر مطالعاتی پس از کسب این مقدمات می تواند سودمند باشد. بدون این بنیه علمی حداقلی، پیگیری سیر مطالعاتی پر زحمت و کم بازده خواهد بود.
💡همه آنچه گفتیم دانش ها بودند. البته ادبیات و منطق از یک جهت دانش و از یک جهت مهارت هستند. ما علاوه بر تحصیل دانش های یادشده به کسب مهارت های گوناگون برای تعلیم و تعلیم نیازمندیم.
💡 مهمترین مهارت ها در این زمینه عبارتند از نوشتن و سخن گفتن که هردو به زبان مرتبط هستند. بیان و نگارش بقدری مهم هستند که خداوند می فرماید: خلق الانسان علمه البیان. الذی علم بالقلم.
💡 درست و زیبا نوشتن هنر بسیار مهم و ظریفی است. هرقدر انسان توانمندتر باشد در این هنر اثرگذارتر خواهد بود. باید این استعداد را با استفاده از تجربه های افراد موفق و تمرین بسیار شکوفا کرد. مهارتهای درست و زیبا و اثرگذار نوشتن را می توان تاحد زیادی آموخت و تقویت کرد.
💡 بیان شفاهی و گفتاری مهمترین ابزار انتقال و مبادله فکر است که به صورت های مختلف انجام می گیرد، مانند گفتگو، تدریس و سخنرانی. در همه اینها ظرایف و دقایقی هست که با یادگیری و تمرین می توان آن را تقویت کرد و اثرگذاری آن را ارتقا داد.
💡 یک معنا و پیام را در قالب های مختلف علمی، عاطفی، به زبان شعر، نثر، شعر نو، رمان، داستان کوتاه، طنز و غیره می توان ارائه داد.
💡 افزون بر اینها استفاده از فضای مجازی در کسب اطلاعات و پردازش و عرضه آن بسیار مهم است. همینطور انواع هنرها و فنون انتقال و اثرگذاری وجود دارد که هر قدر انسان به این هنرها آشناتر و مجهز تر باشد موفق تر و مؤثر تر خواهد بود، مانند فیلم، موسیقی، نقاشی.
💡 ممکن است به ذهن برسد که این برنامه واقعگرایانه نیست، چرا که عمر کوتاه است و وظایف و کارها بسیار. این درست است، اما اولا این آشنایی ضروری و اجتناب ناپذیر است و ثانیا با برنامه ریزی و مدیریت زمان و یافتن شیوه های برتر آموزش می توان بر این دشواری غلبه کرد.
در حوزه های علمیه برخی از درس ها که بسیار زمان بر و کم فایده است را می توان حذف کرد و به جای آن درس های یادشده را گذاشت. به مثل با حذف رسایل و مکاسب کفایه همه آن فهرستی که گفتیم قابل تحصیل است. خواندن این سه کتاب برای همه طلاب لازم نیست. این کتاب ها تنها برای کسانی سودمند است که بخواهند در فقه به اجتهاد برسند، و با توجه به گستره حوزه علوم اسلامی و وظایف دینی هیچ نیازی نیست که همه طلاب مجتهد در فقه باشند.
الفرص تمرّ مرّ السحاب. عمر همچون ابر در گذر است.
صبح است ساقیا قدحی پرشراب کن دور فلک درنگ ندارد شتاب کن
والحمد لله رب العالیمن
کانال ایتا: http://eitaa.com/dreshkevari
کانال تلگرام: dr_fanaei@
صفحه اینستاگرام: FanaeiEshkevari@