گفتگوی علمی درباره روش اسلام شناسی شهید مطهری
همایش ملی استاد مطهری؛ نوآوری و نقدها در دانشگاه علوم پزشکی شیراز در 19اردیبهشت 1397 برگزار شد. این همایش بخش های مختلفی داشت. یکی از بخش ها مربوط به بررسی و نقد روش شناسی شهید مطهری بود. در این برنامه آقایان دکتر محمد فنائی اشکوری، دکتر مصطفی ملکیان و دکتر محمد تقی سبحانی سخنرانی کردند و در میزگرد مشترکی دیدگاه های خود را در این زمینه مطرح کردند.
محور سخنان آقای ملکیان نقد روش شهید مطهری بود. ملکیان روش شهید مطهری را از نظر علمی و اخلاق علمی مورد نقد قرارداد. به اعتقاد آقای ملکیان عبور مطهری از فلسفه به کلام و الاهیات ناموجه است. زیرا برای عبور از فلسفه به کلام یا از عقل به دین باید به هفده سؤال پاسخ داد و به عبارت دیگر هفده گزاره را باید اثبات کرد، مانند اثبات وجود خدا، اثبات نبوت عامه، اثبات نبوت خاصه، اعتبار معرفتی وحی، تحریف نشدن قرآن و پاسخ به ناسازگاری هایی که در آیات قرآن مطرح است. از آنجا که مطهری به این پرسشها پاسخ نداده است الاهیات وی قابل دفاع نیست، چنانکه از جهت اخلاق علمی و حقیقت جویی نیز روش او با اشکال مواجه است. به عنوان مثال یکی از ناسازگاری های مطرح در قرآن این است که قرآن در یک جا می گوید «ومن الماء کل شیئ حی» همه موجودات زنده از آب هستند. اما در جای دیگر می گوید شیطان که از جن است از آتش آفریده شده است. «خلقتنی من نار و خلقته من طین» یا «و خلقنا الجن من مارج من نار.» این دو گزاره با هم ناسازگارند. استاد مطهری بدون این حل این مسائل وارد مباحث الاهیاتی شده است.
فنائی اشکوری در پاسخ به اظهارات استادملکیان نکاتی را مطرح کرد که به برخی از آنها اشاره می کنم. وی گفت فلسفه و کلام هر دو در صدد کشف واقع هستند، اما روش های آنها متفاوت است. روش فلسفه تحلیل و استدلال عقلی است، اما روش کلام عقلی_ نقلی است. یعنی الاهیات یا علم عقاید دینی با روش عقلی و نقلی به تبیین و اثبات عقاید دینی می پردازد. بنا بر این ما برای اثبات دعاوی فلسفی نمی توانیم به متون دینی اتکا کنیم. اما عکس آن ممکن است. ما در مباحث دینی می توانیم از روش فلسفی بهره بگیریم، چرا که روش عقلی هم در علم کلام بکار می رود. استاد شهید مطهری هم فیلسوف برجسته ای است و هم متکلم و الاهیدان توانایی است. شهید مطهری در آنجا که به فلسفه می پردازد پایبند به روش فلسفی است و هیچگاه مباحث فلسفی را بر متون دینی مبتنی نمی کند، اما در مباحث کلامی و دینی از مباحث فلسفی استفاده می کند. عبور شهید مطهری از فلسفه به کلام نیز کاملا عقلانی و روشمند است.
برخلاف بیانات جناب آقای ملکیان، شهید مطهری آن اصول فلسفی و عقلانی را که برای عبور از فلسفه به عقاید دینی لازم می بیند اثبات می کند، مانند اثبات وجود خدا، وحی و نبوت و اعتبار و اصالت قرآن.
البته ممکن است دقیقا به هفده سؤالی که آقای ملکیان مطرح کرده اند به ترتیبی که ایشان مطرح کرده پاسخ نداده باشد، دلیل آن هم روشن است، چون شهید مطهری مباحثشان را سال ها قبل از اینکه آقای ملکیان این سوالات ر ا مطرح کنند ارائه کرده است. حالا ایشان هفده سوال مطرح کرده اند؛ ممکن است کسی بعدا بیاید بیست سوال مطرح کند و با آن معیار به نقد گذشتگان بپردازد. به نظر نمی رسد مجاز باشیم با این روش عالمان پیشین را به دوری از اخلاق علمی و حقیقت جویی متهم کنیم. اگر ملاک ارزیابی و نقد این باشد می توان پرسید که در میان اندیشمندان عالم اعم از مسلمان و مسیحی و یهودی و دیگران کسی هست که به ابتدا به این هفده سوال پاسخ داده باشد و آنگاه وارد مباحث درون دینی شده باشد؟ آیا می توانیم بگوییم پس همه عالمان دینی ادیان مختلف در طول تاریخ دور از اخلاق علمی و حقیقت جویی بودند؟ تناقضات مطرح شده در قرآن را هم که از سوی برخی مطرح شده است عالمان دینی و مفسران ما پاسخ داده اند. از اینکه جناب استاد ملکیان می گوید بین آیه ای که می گوید همه چیز از آب آفریده شده و آیه ای که می گوید جن از آتش آفریده شده تناقض هست شگفت زده شدم. این مسئله ساده ای است که با کمترین آشنایی با علم تفسیر می توان به آن پاسخ داد.بحث عام و خاص در قرآن برای همین است. قواعد عام گاهی با بیانی تخصیص می خورند. به علاوه آیه اول درباره پدیده های طبیعی زیستی است، مثل اینکه به عنوان یک زیست شناس بگوییم جانداران طبیعت یعنی حیوانات و انسان ها و حشرات وابسته به آب هستند. حالا اگر کسی بگوید جن که پدیده طبیعی زیستی قابل آزمون تجربی نیست از آتش است آیا تناقض گفته است؟
آقای دکتر سبحانی نیز در بخشی از سخنانش به نقد مطالب آقای ملکیان پرداخت و از پایبندی شهید مطهری به اخلاق علمی دفاع کرد و اشکالات طرح شده از سوی آقای ملکیان را ناروا دانست. آقای سبحانی به برخی از بیانات آقای ملکیان درباره قرآن نیز پاسخ داد و اعلام کرد که آماده است با ایشان در این زمینه در هر محفلی مناظره کند.
درپایان این نشست سخنرانان به برخی از پرسش های حضار در زمینه مباحث طرح شده پاسخ دادند. آنچه دراین میزگرد و مباحثه جالب و ستودنی بود، فضای صمیمانه و احترام آمیز حاکم بر جلسه و نحوۀ گفتگو بود و نشان داد که با وجود اختلاف نظر عمیق می توان با احترام و صمیمیت و پایبندی به اصول اخلاقی مباحثه و گفتگو ی دوستانه و سازنده داشت.