علم حقیقی و علم مجازی

علم دو گونه است: مجازی و حقیقی. علم مجازی همان است که در مدرسه و از کتاب و استاد می آموزیم و مدرک دانشگاهی و حوزوی می گیریم و القاب و عناوین دهان پرکن و پر طمطراق برای خود دست و پا می کنیم و با آن ارتزاق می کنیم و امور دنیامان را با آن سر و سامان می دهیم و گاه با داشتن آن دچار عجب و غرور می شویم و به دیگران فخر می فروشیم و با نوشتن کتاب و تدریس و سخنرانی به نمایش در می آوریم و البته سرانجام با مرگ هم همۀ آنچه را که یک عمر بدست آورده ایم یکجا از دست می دهیم.
اما علم حقیقی آن چیزی است که مرحوم شهید در کتاب منیة المرید از امام جعفر صادق (ع) نقل می کند که فرمود: «العلم لیس بکثرة التعلم، بل هو نور یقذفه الرحمن فی قلب من یشاء.» علم با آموزش بسیار بدست نمی آید، بلکه نوری است که خدای رحمان در دل هر کس که بخواهد قرار می دهد. در این حدیث نکات بسیاری هست. اولا علم نور است که ظلمت جهل را می زداید و روشنایی می آورد. ثانیا این حقیقت تنها از مدرسه و کتاب و استاد بدست نمی آید. ثالثا جایگاه این علم قلب است، نه ذهن و زبان. رابعا این نور را خداوند بر دلها می تاباند. او نور و واهب النور است. خامسا اعطای این علم از رحمت خداست، نه از استحقاق عبد. سادسا هر کسی شایستۀ دریافت این نور نیست، بلکه آن کسی قابل دریافت این نور است که خدا بخواهد. البته خواست خدا بی حساب نیست. خداوند بر دل کسی این نور را می تاباند که با طهارت و ریاضت و محبت همچون آیینه شفاف شده باشد.
سابعا علم مجازی را باید قطره قطره و کلمه به کلمه اندکی از آن را با یک عمر کوشش بی وقفه بدست آورد، اما علم حقیقی را می توان در یک آن همچون برق خاطف دریافت کرد و در لیلة القدری محل نزول آن شد. از تعبیر “قذف” در حدیث می توان این معنا را دریافت. البته ما چون در دار مجاز زندگی می کنیم از آموختن علوم مجازی ناگزیریم اما در عین حال باب دریافت علم حقیقی باز است و نباید به علوم ظاهری و مجازی بسنده کرد و در آن متوقف شد.

علم مجازی از آن عقل جزیی است و علم حقیقی از آن عقل کلی یا عقلِ عقل است که همان دل نورانی است.
عقل دفترها کند یکسر سیاه
عقل عقل آفاق دارد پر ز ماه
گاه علم مجازی را علم تقلیدی و علم حقیقی را علم تحقیقی گویند:
علم تقلیدی بود بهر فروخت
چون بیابد مشتری خوش بر فروخت
مشتری علم تحقیقی حقست
دایما بازار او با رونقست
لب ببسته مست در بیع و شری
مشتری بی حد که الله اشتری
درس آدم را فرشته مشتری
محرم درسش نه دیوست و پری
آدم انبئهم باسما درس گو
شرح کن اسرار حق را مو بمو!