زندگی علمی و سلوک حکمی آیت الله حسن زاده آملی
حسن حسن زاده در سال ۱۳۰۷ شمسی در روستای ایرای آمل به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و مقدمات علوم دینی را در زادگاهش گذراند. در سال ۱۳۲۹ شمسی برای ادامه تحصيل به تهران رفت و به مدرسه حاج ابوالفتح و سپس مدرسه مروی وارد شد و از محضر استادانی چون آیات عظام ابوالحسن شعرانی، محی الدین الهی قمشه ای، محمدتقی آملی، میرزااحمد آشتیانی، فاضل تونی و سید ابو الحسن رفیعی قزوینی در رشته های مختلف، همچون فقه و اصول، تفسیر، فلسفه، عرفان، ریاضیات، نجوم و طب بهره برد. در سال ۱۳۴۲ به قم رفت و نزد بزرگانی چون علامه سید محمدحسین طباطبایی، محمدحسن الهی و سید مهدی قاضی در زمینه های تفسیر، فلسفه، عرفان و علوم غریبه کسب فیض کرد.
چنان که می بینیم آقای حسن زاده از نعمت استادان برجسته بسیاری برخوردار بود که روز گار کمتر مانند آنها را تحویل می دهد. او با بسیاری از این استادان ارتباط نزدیک داشت و بسیاری از درس هایش خصوصی بود. استادان او نه تنها در امر تعليم او اهتمام داشتند، بلکه در تربیت و سلوک او نیز حریص بودند و اینها همه به این دلیل بود که در او این قابلیت را می دیدند.
حسن زاده جامع علوم سنتی و وارث علوم اسلامی است و از آخرین حکیمانی است که جامع معقول و منقول و ذوفنون است. در ادب عربی و فارسی، فقه، حدیث، تفسیر، منطق، حکمت، عرفان، ریاضی، هیئت، طب و علوم غریبه صاحب نظر و دارای اثر است و در همه رشته های یادشده تدریس کرده است. او بدین لحاظ، وارث علمی و معنوی استاد ذی فنون خود، ابو الحسن شعرانی است که در همه علوم یادشده و برخی دیگر از علوم، تبحر داشت.
استاد حسن زاده حدود دویست کتاب و رساله نوشته است. وی از ذوق شعری نیز برخوردار است و به فارسی و عربی شعر می سراید. عنوان ديوان شعر او دفتر دل است. ایشان همچنین دارای قصیده ای است به عربی با عنوان «ينبوع الحياة». بیشترین گرایش او به حکمت و عرفان است و بیشتر آثار و درس های وی در این زمینه هاست. اغلب آثار استاد حسن زاده یا عرفانی محض است یا رنگ و بوی عرفانی دارد. برخی از آثار ایشان به زبان عربی و بیشتر آثارشان به زبان فارسی است. .
تصحيح بسیاری از متون فلسفی و عرفانی، و تعليقات و حواشی بر آنها، از جمله اسفار و برخی از شرحهای فصوص الحکم، مانند شرح خوارزمی از دیگر خدمات وی به این معارف است. او در کتاب شناسی نیز دستی دارد و دارای کتابخانه شخصی ارزشمندی است؛ گرچه او خود به تنهایی یک کتابخانه و یک تنه یک حوزه علمیه مجسم است.
تسلط استاد بر متون اسلامی، به ویژه متون فلسفی و عرفانی، بی مانند است. وی متون سنتی فلسفه، همچون شفا، اشارات و اسفار را بارها تدریس کرده است. بی شک او مدرسی توانمند در تدریس علوم اسلامی، به ویژه متون فلسفی و عرفانی است. آنچه در آثار نوشتاری ایشان چشمگیر است، کاوش گسترده در آثار پیشینیان، گزینش سخنان ایشان و نقل و توضیح آنهاست. درس ها و آثار او به خوبی نشان می دهند که وی پژوهشگری چندبعدی و شارحی برجسته در حکمت اسلامی است.
استاد به قوت و پاسخ گویی فلسفه اسلامی اعتماد قوی دارد و با اینکه با زبان فرانسوی آشناست، به فلسفه غرب چندان اعتنایی ندارد. از نظر ایشان، هرچند در غرب در زمینه علوم تجربی، پیشرفت هایی شده است، اما در الهیات و معارف باطنی و سلوکی، هرگز نمی توان آن را با حکمت متعالیه و عرفان اسلامی مقایسه کرد. حسن زاده از مدافعان حکمت متعالیه است، و حکمت، عرفان و دین را جدا نمی داند و در آثارش بارها بر هماهنگی و همراهی برهان و عرفان و قرآن تأکید کرده است. از نظر او، فلسفه و عرفان بدون وحی ره به جایی نمی برند؛ تنها وحی است که انسان ساز است و حکمت واقعی، همان قرآن است؛ بنابراین، دین الهی و فلسفه الهی یکی است. از سوی دیگر دین و عرفان نیز بر برهان استوارند؛ چرا که اثبات عقاید دینی، مقدم بر هر چیزی است و این کار فلسفه است. قرآن خود مبتنی بر برهان و مؤید آن است. حتی موازین منطقی را می توان از قرآن استخراج کرد. بنابراین، بین فلسفه، عرفان و دین نه تنها سازگاری هست، بلکه جدایی آنها از هم ممکن نیست و جدایی و ناسازگاری آنها پنداری بی پایه است. شاید بر همین اساس است که در آثار ایشان مباحث فلسفی، کلامی و عرفانی به هم آمیخته اند و نوشتارشان سرشار از سخنان حکما، عرفا، شعرا و آیات و روایات است. | استاد حسن زاده سالیان درازی کتاب های عرفانی همچون تمهيد القواعد، فصوص الحکم و مصباح الانس را تدریس کرده و بر آنها تعليقه و شرح نوشته است. ممد الهمم در شرح فصوص الحكم شرحی است که وی بر فصوص الحکم ابن عربی نوشته است. یکی از نوآوری های او در این زمینه، افزودن فصی بر فصوص الحکم است. عنوان این فص این است: «فص حكمة عصمتية في كلمة فاطمية».
بخشی از کتاب مقدمه ای بر فلسفه اسلامی معاصر از محمد فنایی اشکوری چاپ 1389.